Adnan Bey ve Ulus Devlete Giden Yol

“… Bir tek adamın devlet olduğu memleketlerde küçük evlerin kapısında gece ve polis hizmetçi Şefika için de korkunçtur”

Üç İstanbul- Midhat Cemal Kuntay.

Benzer fikirlere sahip olduğum insanların olduğu meclislerde tartışma öncesi meşhur bir girizgah cümlesi var şöyle deriz;” Kendime ilk defa ne zaman Türk dediğimi pek hatırlamıyorum” Bu söz, bütünleştiği insanın artık öldüğünü kabul etmek zorunda olduğu(Atatürk’ten bahsediyorum) ve artık yalnızlaştığı yıllarda Falih Rıfkı Atay tarafından yazılmıştı. Onunla hiç karşılaşmadım ama onu tanıyorum. Hatalarını,abartılarını,yalanlarını,çıkmazlarını hatta hakikat arayışını biliyorum. Atay bu ve bundan sonraki cümlelerinde okuyucuları ile yine “kendince” yüzleşmek isteyecekti. Açıkçası Falih Rıfkı gibi kendimle yüzleşemiyorum . Aslında mesele korkmak veya zayıflıkların gün yüzüne çıkabileceği endişesi değil onun yaşadıklarını yaşamadığım için onun gibi yüzleşemem kendimle veya devrin bilinen simaları gibi de yüzleşemem. Ne onların deneyimlerine sahibim ne de onlar kadar çok şey gördüm. Ne Yakup Kadri’nin anlattığı, gemi enkazında kalmış kazazedenin adını andığında rahatlama hissine sahibim ne de bir savaş gördüm. 15 aylık askerlik dönemimde gönderildiğim sıcak teması saymazsak gözümün önünde cereyan eden ölümde görmedim. Fakat Türkiye’nin son 150 yılını görmeye çalışıyorum belgelerle veya eski gazete küpürleriyle veya artık unutulmuş objelerle. Danışmanlık yaptığım ,ders verdiğim yerlerde bu kısa gibi görünen fakat hiçbir zaman içinden çıkamayacağımız yılları bildiğimce aktarmaya çalışıyorum. Peki kendince bildiğim geçmişle ne kadar yüzleşebiliyorum? Tarihle yüzleşmek lafını oldum olası sevmem kişinin kendisiyle yüzleşmesi gerektiğine inanırım çünkü tarihle yüzleşemezsiniz. Bu bir paradoks değil hakkında uzun uzaya lakırtı yapılası da bir iş değil adı üzerinde geçmiş geçmişte kaldı,acı ama gerçek. Türkiye için bugün, geçmişin tortularının oluşturduğu bir zamandır . Peki kim kendisiyle kendi hataları ile yüzleşebilmiştir? Aklınıza 1912-1923 yılları arasında hayatta olan herhangi birinin hatıratları gelebilir hemen söyleyeyim yanılırsınız. Türkiye’de hatırat siyasi savunma maksatlı metinlerdir ve çoğunlukla olayın en kritik yerinde yazar bir şekilde yoktur. Belki sırf bundan dolayı Midhat Cemal Kuntay’ın Üç İstanbul eserini çok severim . Kurgu da olsa Adnan Bey her zaman olaylar yaşanırken oradadır ve bir taraftardır. Taraftarken kendine bakmak ciddi bir erdem özellikle bizim toplumumuzda ve tarihimizde eşine az rastlanacak bir olay. Adnan Bey ‘in inandığı ,günün adamı olduğu ve en nihayetinde şehvete düşerek kaybettiği hayatının merkezinde olan milliyetçilik benim ve bizim sorgulamak zorunda olduğumuz bir duygu. Belki bunu yaparken Adnan Bey’le, Gökalp’le hatta kendimizle bile yüzleşebiliriz açıkçası istediğimde bu.

Midhat Cemal Kuntay’ın Üç İstanbul eseri ; Türkçü Adnan Bey’in Sultan Hamid dönemiyle başlayan İttihat ve Terakki dönemiyle devam eden ve mütareke yılları ile sona eren hayatındaki üç farklı dönemi tek şehirde değişen koşullar ile anlatan bir roman. Adnan Bey ve çevresindekiler bu üç farklı dönemde değişim geçirirler. Aslında bu değişim tarihi birebir yansıtıyor. Dil ve edebiyat sahasındaki genel arayışın sonucunda milliyetçilik siyasi bir boyut kazandı. Johann Gottfried Herder ulusların sadece coğrafi olarak değil en özel biçimde dil,eğilim ve karakter anlamıyla kesin olarak birbirinden ayrıldığı tezini savunur. Herder’in “Volk” u döneminin imparatorluk fikrinin zıddıydı ¹ Almanya’da birleşmek ve kültürlü bir ulus devlet kurma tutkusu tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de politik olaylar neticesinde karşı konulmaz bir seviyeye ulaşacaktı. Olaylar neticesinde yön değişme konusunda milliyetçi duygular sadece Türkiye gibi ülkelerde değil Marksizm gibi çevrelerde de büyük bir ikilemi beraberinde getirir. Marx ve Engels’in milliyetçilik karşısındaki tavırlarının siyasi koşullar karşısında değişkenlik gösterdiği iddiası bu görüşe sahip olanları bile ikiye bölmüş durumda. Açıkçası milliyetçiliğin travmaların tetiklediğini ve olaylara göre kişilerde değişkenlik gösterdiğini söyleyenlerde hiç az değil. Günümüzde bile bunu olaylar karşısında insanların değişen milliyetçi tavırlarında görmek mümkün. Üç İstanbul’daki Adnan Bey’in muhacirlik travması milliyetçi olmasını sağlamıştır. Bunu Türkiye’nin milliyetçilik sürecindeki olaylarla değerlendirdiğimizde (Balkan Harbi’nin Travması) konu daha çok anlam kazanıyor.

19. Yüzyılda adeta dinin yerini almaya başlayan milliyetçi fikirler Avrupalıları kabile geçmişlerini aramaya sürüklemiştir. 18. Yüzyılın ortalarından başlayarak 19. ve oradan da 20. Yüzyıla kadar evrimleşen her fikrin uygun kökleri aydınlanma kültüründe bulunduğu gibi her fikir adeta kendi peygamberini, kendi dinini hatta kendi şehidini yaratmıştır. Siyasette birey ve kavram kutsallaştırılması adeta eskatolojik bir yaklaşıma sürüklenmiş; kavramlar üzerine tabuları yıkma eğilimine sahip fakat yeni tabular yaratan fikirler ortaya çıkmıştır. Bu yaklaşımlardan biride hiç şüphesiz milliyetçiliktir. Milliyetçiliğin başlangıcı sayılan Fransız İhtilalini ele alalım. Fransız devrimcileriyle birlikte, milliyetçi propaganda bir güzel sanat haline geldi. Bu “güzel sanat”ı; Mason localarından Jakobenlere,Cordelier gibi kulüplerden toplumun her kesimine sirayet etti. Aynı gayeyle,bütün Fransız vatandaşlarına “merkezi ya da milli dil”i(yani Fransızca’yı)kullanma mecburiyeti getiren ve farklı dillerin kullanımı halinde cezalandırılacaklarına dair kanun çıkarıldı. Milliyetçilik devletçi bir yapıya bürünürken yönetici sınıflar giderek milliyetçi oldular. Sonradan milliyetçi çizgiye girecek her hükümet bu veya buna benzer uygulamalarla ulusun inşasını sağlama yoluna gidecekti.

Adnan Bey 93 Harbinde İstanbul’a bir şekilde gelip hayatta kalabilen bir muhacirdi. “Muhacir , gideceği yer olmadan biteviye yürüyen hayalettir” diyen Adnan Bey o devirde yaşayan ve çıkmazda olduğuna inandığı bir dünyada yaşamaktaydı. Bir iftar gününde, taş devrinde veya tunç devrinde ısrarla Türk olduğunu dile getiriyordu. Zaten milliyetçilik kendine has olan milli kimliğini vurgulama esasına dayanır . Peki Adnan Bey’i bu duygulara neler sürüklemiştir? Hangi dünyevi koşullar ona bütün devirlerde Türk doğmak Türk ölmek refleksini sağlamıştır?

Adnan Bey’in fikirlerinin var olduğu dönem E.H Carr’ın 1945’de Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde yayınladığı Nationalism and After eserinin ikinci evre dönemine rastlar. İkinci evre, 1830’lardaki ilk milli ayaklanmalar ile başlayıp, milliyetçi ilkenin 1918’deki zirvesine kadar uzanan Milliyetçi İrredentizm evresidir. Carr bu evrenin Birinci Dünya Savaşı öncesindeki dönemi eski rejimlerden rahatsızlık duyan bir kitleye de yer verir, bu kitlenin içinde yer alanlardan biri düpedüz Adnan Bey’dir. 1800’lerin ortalarında olan romantik fikrin yüzyılın sonunda siyasi bir amaca dönüşmesi , bireylerin aidiyetini bayrağa ve otoriter arayışlara sürükledi. İkinci Dünya Savaşı sonrası psikolojide otoriter kimlik arayışını ve yaşanan Holocaust’un sebeplerini sorgulayan sosyal bilimciler farklı sorunlarla karşılaştılar . Örneğin Stanley Milgram otoriter milliyetçi eğilime bürünen Almanların hususiyeti üzerinde durmuştu. Theodore Adorno ve meslektaşları ise otoriter siyasi fikirleri benimseyenlerin tam anlamıyla Freudyen bir yaklaşımla ebeveyn otoritesi ve baskısında bulunabileceğini savunur. Freudyen görüşte milliyetçi; erken gelişim evresindeki insanı ele alarak hoşlanılmayan veya kabul edilmeyen bazı yönleri tanılayarak dış dünyayı iyi ve kötü olarak bölen bireydir. İnsan, düşmanları hakkında hüküm verirken sadece onlarla ilgili değil kendi iç dünyalarında onlara dair hoşlanılamayan şeylere de hüküm vermiş olur. Dış dünyaya kendi içindeki istenmeyen yönleri yansıtan bizler bir nevi düşmanlarımıza yani ötekiye karşı duyduğumuz hisler, bizleri bilinçsiz bir şekilde kendimize karşı duyduğumuz öfkeden kurtarır.²

Peki 1900’lerin başında kendini Türk hisseden biri hangi öfkelere sahiptir? Öteki olmak mı dini bakış açısı mı geri kaldığını düşünmek mi toplumsal çöküş mü arayış mı, aslına bakarsanız hepsi. Tarihi anlamak için kullanılan kategorize ihtiyacına burada başvurmak mümkün, Türk Milliyetçiliği Türk Modernleşmesi ile aynı düzlemde ilerler. Bu, kendini diğer milliyetlere göre ve onlarla çatışma içinde tanımlayan bir milletin milliyetçiliğidir. İmparatorluğun diğer halklarına karşı tepki,İslami kültüre karşı tepki,panslavizme direnç, Avrupa hegemonyasına başkaldırı, Hıristiyanlığa karşı muhalefet gibi başlıkları içerir. ³ Türkiye’deki milliyetçilik evrelerini olay olay hatta kişilerin olaylar ve zaman karşısındaki değişimlerine göre detaylı bir şekilde incelemek zorunludur. Sadece Türkiye’ye ait olmayan bu çelişkiler ağı; Batı uygarlığı ile Doğu kültürünün birleşiminin milliyetçilik alanına aktarılmasıyla çözülemez bir sorun haline dönüşebilir⁴Öyle ki milliyetçiliğin bugüne kadar en çok incelenmiş siması olan Ziya Gökalp hakkında bile net bir genellemede bulunmak mümkün değil. Gökalp’in 1913’de milliyetçi tepkisi ile 1923’deki milliyetçi tepkisi arasında ciddi uçurumu bugünün okuru rahatlıkla görebilir ⁵

Farklılıklar öylesine derindir ki bu ister istemez felsefeye bile yansır. 1908 öncesinde Jön Türkler arasındaki iki ana eğilim Comte ve Le Play’in yaklaşımıdır. Comte evrensel ve yazgıcı yaklaşımı benimserken Le Play şahsi ve adem-i merkeziyetçidir. Comte ‘un fikirleri yaşanan travmalarla birlikte dönemin Türkçülerine daha çok sirayet etmişti. Adnan Bey’de Comte’un pozitivist fikirlerini belirtiyor hatta dini bir tutumu olmadığını o dönemin milliyetçileri gibi rahatlıkla gösterebiliyordu . Burada dikkati çeken aslında kabul görmeyecek ya da azda olsa kabul gören eğilim Le Play’in yaklaşımıdır.Prens Sabahattin’in başını çektiği bu yaklaşımda Türkiye’nin kurtuluşunun sınırların içinde bulunan farklı halkların oluşturacağı “federatif” bir devlet yönetimiyle gerçekleştirilebileceğini açıkça dile getiriliyordu.İki toplum tipinden Prens Sabahattin Communautaire yani tecemmüi(kişi değil aile kabile devlet gibi zümrelerin üstünlüğü)yerine Particulariste yani infiradi(kişisel, toplumsal zümreleşmenin kişi etrafında toplanılması) fikrini savunuyordu. Adnan Bey’in 93 Harbindeki muhacirlik günleriyle derinleşen ,Sultan Hamid dönemindeki yaşadıkları daha çok emin olduğu Türkçülük eğiliminde bireyciliğe yer yoktu. Le Play’in fikir dünyası Halide Edip Adıvar’ın Yeni Turan kitabında da çok açıkça dile getirilir. 1913’lerin Türkiyesinden 1950’lerin Türkiyesine olan bu ütopya kitabında güçlü Turan devleti federatif bir yapıya sahipti. Her halükarda Konfederasyon veya federasyon yönetimi heterojen eylem birimlerinin bir araya gelişi ile mümkündür. Montesquieu, “Her büyüklük, her güç, her erk görecedir. Gerçek büyüklüğü yükseltmeye çalışırken, görece büyüklüğü azaltmamaya dikkat etmek gerekir” ifadesini kullanır. Bu ifade tekrar ve yapı anlamında uluslaşma sürecinin dönüşümünü açıklamakta bize yardımcı olabilir. Öyle ki Adnan Bey’in içinde bulunduğu İttihat ve Terakki öncelikle Osmanlıcı bir fikir çerçevesi içindeydi. İttihat-ı Anasır yani Osmanlı kimliğinin ön plana çıkarıldığı bu üst kimlik yaşanan gelişmeler neticesinde ortadan kalktı. Balkan Harbi sonrası yaşanan hatta günümüzün resmi politikasını bile etkileyen olaylar bütünü o dönem kendini milliyetçi hissedenlerde geniş yankı bulmuştur. 2010’larda tekrar yüceltilmeye çalışılan Osmanlıcılık fikrinin 1912 itibariyle terk edilmesi hatta aşağılanmasını ancak dönemi anlatan eserlerden anlayabiliriz. Ömer Seyfettin Ashab-ı Kehfimiz eseriyle aşağıladığı Osmanlıcılık fikrini yine dönemi anlatan Yakup Kadri Hüküm Gecesi eserinde eleştirir. Azınlıklar tarafından samimi bulunmayan Osmanlıcılık fikri Hüküm Gecesi’nde Despina karakterinde hayat bulur. Sen Osmanlı değil misin diye soran Ahmet, Despina’dan “Allah göstermesin! Neden Osmanlı olacağım?” sözleriyle tepkisini gösterir.. Mithad Cemal’in kurgusundaki Adnan Bey işte böyle bir dönemde yaşamaktaydı.⁶

Adnan Bey romanın içinde bir roman yazıyordu; Yıkılan Vatan. Muhacir olmak onu(günümüz tabiriyle) ötekileştiriyordu ve devlete kızgındı. Tuhaf olan devlete kızgın bu insanların olaylar karşında devletleşmesidir.

“..Fakat bu talihli çocukların yanında, yaşlı insanlar kadar bedbaht olan çocuklar da vardır: Muhacir Çocukları! Bir cılız çocuğu bir devlet, bir ordu kovalar. Göğüslerinden sarı maden gözler bakan, omuzlarından siyah süngü dişler uzanan harp umacılarının önünden, anasının elini tutarak kaçan bu bir damla insan anlar ki bunlar masalın değil, tarihin umacılarıdır”⁷ Adnan Bey’in içinde matem ile melankoli arasında aslında bir bağlantı var. Matem halinde yoksullaşan ve bomboş bir hal alan dünyadır, melankolide ise egonun kendisi. ⁸

Adnan Bey Türkiye’de düşünce dünyasının önemli kitaplarından biri sayılan Suyu Arayan Adam’ın Şevket Süreyya’sı gibi de değildi. Adnan Bey, Tolstoy’un boynunda taşıdığı madalyonda Jean Jacques Rousseau’nun resmini taşıması misali kendisi de Namık Kemal’in resmini taşıyordu. Adnan Bey’in Namık Kemal’in resmini göğsünde taşımasının nedeni şaşırtıcı değil . Aydınlar 1860’ların ortalarından itibaren ideal bir millet yaratmaya çalışırken Vatan fikrinden etkilenmişlerdi. Vatan çok eskinden de kullanılıyordu, kişinin doğduğu ya da yaşadığı yer anlamına gelen dar bir terimdi. 19. Yüzyılın ortalarına gelindiğinde Osmanlı’da vatan kavramı, bir Osmanlıcılık anlayışının doğal bir sonucu olarak tüm coğrafyayı içine alacak şekilde kullanılmaya başlandı. Vatan ve Hürriyet kavramını aydınlar üzerinden başlatacak kişi Namık Kemal olmuştur. Adnan Bey bu inanmışlıkla tam anlamıyla bir Sultan Hamid muhalifiydi. O da devrin tüm simaları gibi Beyoğlu’nu fethedilmeyen İstanbul olarak görüyor diğer azınlıkları ise yerden yere vuruyordu sadece biri hariç Yahudiler. Arkadaşı ve fikirdaşı Moiz’den dolayı Yahudiler’e karşı bir nefret duygusu hissetmiyordu. Aslına bakılırsa İttihat ve Terakki devrinde de önemli Yahudi simalar vardı.

Rıza Nur’un uğrunda ölmek ama yine de saklamak istediği Türk ülküsü fikri yıkılış yıllarına ait bir gönderme. Adnan Bey’in önüne geçemediği milliyetçiliği farkında olmadan onu bir sona ve yüzleşmeye götürecekti. Yazdığı Yıkılan Vatan romanında (muhtemelen) kurtarıcı olabileceğini düşünen Adnan Bey tarihin akışına uygun bir şekilde tam tersine dönüşecektir. İçinde yarattığı ağır tutku ve cinsel istek 1908 öncesindeki romantik ve duygularını yoğun yaşayan insan tiplerini bize anlatması bakımından önemli. Ali Fuat Cebesoy Vatan Yahut Silistre oyunu sergilenirken seyirci koltuğunda oturan subayların gözyaşlarına hakim olamadığını anlatır. Muhtemelen bu subaylardan çoğunluğu büyük heyecanlarla gittikleri Balkan Savaşı ya da Birinci Dünya Savaşı yıllarında hayatlarını kaybettiler. Bir insanın Doktor Jekyll’dan adeta Bay Hyde’a dönüşünün öncesini Türkiye’de 1908 ile 1914 yılları arasındaki simaların değişiminde yoğunlaştırabiliriz. Adnan Bey 23 Temmuz 1908 öncesinde Sultan Hamid’e muhalif diğerleri gibi Trabulusgarp’da sürgündeydi. Fikirleri yüzünden ülkesinden ayrılmak mecburiyetinde kalmıştı. II. Meşrutiyet ilan edildikten sonra geldiği İstanbul’un İttihat ve Terakki Merkezi’nde bütün adi siyasi suçluların Hürriyet kahramanı olduğunu görüvermişti! Hatta Sultan Hamid döneminde jurnalden geçimini sağlayan Sakallı Vasfi bile kendisinden daha çok İttihatçı olmuştu. Öncesinde ve sürgün yılarında büyük parasızlık çeken Avukat Adnan artık sisteme dahil olmak zorundaydı. İttihat ve Terakki’nin o dönem bilinen hangi kişisini incelerseniz inceleyin hepsinin Adnan Bey gibi dönüşümünü görebilirsiniz. Bu aynı zamanda bir ulusun devletleşme çıkmazlarıdır. Devrimci Talat Dünya Savaşı yıllarında Talat Paşa olacak yenilikçi Cemal Paşa sert yöntemlere başvuracak ve Enver Paşa , Hürriyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey’i öldürecekti.⁹ Adnan Bey yaşamak istediği Mermer Yalı ve büyük şehvet duyduğu Belkıs için farkında olmadan günün adamına dönüştü. ¹⁰

“Şimdi bütün Boğaz’da bir tek dağ, bir tek deniz ve bir tek kadın görüyordu, Belkıs” ifadesi ile anlatılan Adnan’ın tutkularının benzerlerini mensubu olduğu İttihat ve Terakki üyeleri de yaşıyordu . 31 Mart’ın sonrasında kurulan sehpalar için “..Darağacının irtifaı bile çamura ve karanlığa fazla payedir” ifadesini kullanacaktı. Adnan Bey için “günün adamı” olacak süreç başlarken Türkiye’de aynı doğrultuda bir bilinmezliğe gidecekti. Hayatta kalma stratejileri sadece insanı değil bireyi de etkiler. Edmund Burke insanların çoğunluğunun mutluyken kuramlara pek merak duymadığı fakat devlet ne zaman kötü yönetilirse o vakit halkın kuramlara başvurma eğilimine girdiklerini anlatır.¹¹ Bu eğilimin karşı konulamaz siması İttihat ve Terakki’nin neredeyse resmi düşüncesini simgeleyen Ziya Gökalp’in daha çok sivrilmesine neden olacaktı. Devlet adı verilen yapı meşruiyet sorunu ile karşı karşıyadır. Devlet hangi yönetim sisteminde olursa olsun insanlara ahlaksal bir sorumluluk kazandıracak ve yurttaşlarla paylaşılan bir anlayışı ortaya çıkarmalıdır.Bu çıkarımın esas başlangıcının Türkiye için Balkan Harbi olduğunu söylersek yanılmış olmayız.¹² Balkan Harbi sonrası yaşanan ağır yenilgi ve ülkenin ana vatanı olarak gördüğü toprakların kaybı psikolojik olarak devletin ayakta kalmasını gerektirecek stratejilerin oluşmasını amaçlıyordu. Gökalp’in fikirleri bir devlet için ideal gerçekleri taşımasının etkisi sonraki yıllarda Cumhuriyet’te bile kendi hissettirmiştir. Gökalp’in tanımladığı gibi seçkinler medeniyeti götürmek için halka gitmeli halktan ise seçkinler , sahip olunan milli kültürü öğrenmeliydi. Halkın millileşme fikri ilerleyen yıllarda Cumhuriyet’in ilk dönem kurumlarında kendine yer buldu. Tuhaf olmayan bir tesadüfle benzere yakın fakat bir o kadar uzak bir başka milliyetçi Yusuf Akçura ise yıllar geçtikçe fikirlerini resmi ideolojide kabul ettiremeyecek ve Berkes’in ifadesiyle “harcanan adam” olacaktı. Yaklaşım olarak Gökalp ve Akçura çoğu konuda aynı fikirde değildi. Akçura ulusal bir burjuvazi yaratma fikri üzerinde yoğunlaşıyordu. Açıkçası savaş yılarında ayrımların daha da keskinleştiği açık. Liberal fikirleriyle bilinen Ağaoğlu Ahmet bile İttihat ve Terakki mensubu olmayan birinin Türkçü olamayacağı tezi ile ideolojiyi parti tekeline sokmaya çalışıyordu. Çünkü Adnan Bey gibi İttihatçı olmak o dönem için adeta bir çeşit tanrısal imtiyaz anlamı taşıyordu. Bu kutsal ve kurtarıcı güce muhalefet etmek ve onun iktidardan uzaklaşmasını istemek bir çeşit vatan hainliği sayılabilirdi¹³

Balkan Harbi’nin ağır yenilgisi sonrası sadece Adnan Bey’de değil resmi devlet politikasında ideolojik aygıt kavramını görüyoruz. Özellikle Sarıkamış ve Arap İsyanı sonrası zirve noktasına çıkan İdeolojik aygıt kavramını Louis Althusser, Engels ve Marx’ın yazdığı Alman İdeolojisi kitabından ilham alarak belirtmiştir. Devletin idaresi altında bulunan sistemli ideoloji maddi yaşamını sürdürebilmek için mutlaka kendi içinde bir hasım bulmalıdır.Dönemin Türkiye’si açıkçası bu ihtiyaca fazlasıyla yer vermiş durumda . Bir tarafta mantıklı şekilde ayakta kalma ihtiyacı bir tarafta fazlasına ulaşma saplantısı. İhtiyatlı insanların varlığını pek beğenmeyen bu süreç , Adnan Bey için zirve dönemini ifade eder. Adnan Bey’in tamamen saf duygularla olayların adamı olma isteği ülkesi,ideolojisi ve partisinin gittiği yönde kaybolmuştu. Cağaloğlu’nda bulunan konağı ve Beyoğlu’ndaki terzisi gündelik sorunları haline gelen Adnan’ın arkada neleri kaybettiğini göremez hale gelmesi Birinci Dünya Savaşı yıllarındaki Türkiye manzarasını bize anlatır. Benzer hikayeler o dönemde taraf olmaktan uzak Yahya Kemal gibilerinin anılarında da geçer. Türklerin bir zamanlar girmesini izin verilmediği Yat Kulüp’de Yahya Kemal yaşananları, hayatını kaybedenleri, ve sansürü dönemin güçlü siması Gökalp’e bakarak ağır bir şekilde eleştirdiğinde ise Gökalp susmak zorunda kalmıştı¹⁴ Adnan Bey ise oğlunu Sarıkamış’ta kaybettiğinden habersiz olan Dağıstanlı Hocayı İttihat ve Terakki Partisi saflarına katılmaya çağırmış Dağıstanlı Hoca ise onu” numaralı vatanperver” olamayacağı gerekçesiyle geri çevirmişti.

Adnan Bey ve etrafındakiler Mithad Cemal’in anlatımıyla ilginç bir şekilde sivil ağırlıklıdır. Belki kendi yaşamından dolayı asker kanat eserde pek anlatılmaz. Oysa milliyetçi eğitim bir şekilde o dönem modernleşme sürecindeki kurum olarak kabul edilen orduda başlamıştır. 1876’da askeri okulların başında olan Süleyman Hüsnü Paşa’nın yazdığı Tarih-i Alem ile müfredata ilk kez İslamiyetten önceki Türklerde giriyordu . İlk başta küçük gelebilecek bu durum sonrasında giderek artan İslamiyet öncesi Türk araştırmalarını ve milliyetçiliği beraberinde getiren olaylardan biri olmuştur. İmparatorluktan ulus devlete giden yolda ordu belirleyici bir konum olacak hatta kimi zaman inisiyatifi tamamen sivillerin elinden alacaktı. Ordunun kendi toplumunu tamamen aşması gerçekten de olası değildir; örneğin ,asker i fikrin öznel bir tavrı, imparatorluğun sonlarında ortaya çıkan Türk milliyetçi ideolojisinin çeşitli yoğunluklar düzeylerini belirlemiş ve bu fikrin farkındalığının biçimi ve inceliği de erişmiş olduğu evrim düzeyi tarafından şartlandırılmıştır.¹⁵Bunu yakın tarihte çoğu olayda görüyoruz.

Savaşın sonuna yaklaşıldığında Adnan Bey İttihat ve Terakki’nin aranan simasıydı. Eleştiri duygusunu tamamen kaybetmişti. Sultan Hamid döneminde katil olarak nitelendirebileceği parti için cinayet işleyenleri “Fikirler!” olarak tanımlıyordu. Savaş zenginleri ile sık sık davetlere katılan Adnan Bey’in etrafındakilerin gündeminde Dünya Savaşı’nda hayatını kaybedenler yoktu. Mütareke yılları günün adamı Adnan’ı ve onun fikirlerini paylaşanları bambaşka bir sona yaklaştırmıştır. Adnan Yıkılan Vatan romanında “Toprakta bir kabirlik, bir kunduralık vatan kalmadı: Ölü vatanına gömülmüyor, diri vatanına basmıyor .” diye yazacaktı. O İttihatçıların lider kadrosu gibi Kasım 1918’de ülkeyi terk etmeyecekti fakat saklanacaktı. Mütareke yılları Adnan Bey’in eski dava adamı kimliğini ortaya çıkarmıştı fakat bir farkla çelişki. Çelişki ilk zamanlarda olmayan fakat Milli Mücadele yıllarında milliyetçiler arasında derinleşecek bir konuydu. İttihatçılar ile Milli Mücadele’nin lider kadrosu zaman içinde ayrılacaktı. Adnan Bey çok istemesine rağmen Ankara tarafından davet edilmemişti. Mithad Cemal’in adeta ibretlik bir sonla öldürdüğü Adnan Bey’in tabutunun başındakiler ise gerçek harp zengini ve gerçek oportünistlerdi.

Adnan Bey’in sonu ve çelişkileri Otto Bauer’in tabiriyle “Millet Tanımına ortak kader” öğesini hatırlatır. Öldürülen İttihatçı liderler dahil hepsinin anılarından veya mektuplarında olaylar sırasında orada olmaması bir savunma veya pişmanlık olarak açıklanabilir oysa Adnan Bey daima oradadır. Trajik olansa Adnan Bey’in haricinde yön değiştirme potansiyeline sahip simaların bir şekilde Milli Mücadele’de ve sonraki süreçlerde yer alabilme kabiliyeti. Massimo d’Azeglio’nun İtalyanları yarattıklarını şimdide İtalyanları yaratmalıyız fikrini beyan ettiği ulus devlet sürecinde, Sakallı Vasfi gibi her güç döneminde değişenler veya Moiz gibi savaş zenginlerini görebiliyoruz. Adnan Bey sadece bir roman karakteri değil Türkiye siyasi yaşantısının adeta bir özetidir.

1^ Friedrich Meinecke, Cosmopolitanism and the National State, New Jersey. Princeton University Press, 1970, s 25- 26

Lütfen bu alanı boş bırakın

HİÇ BİR ADIMI KAÇIRMAYIN

EK Dergi Mail Bültenine Katıl

E-posta adresi *

Aboneliğinizi onaylamak için gelen veya istenmeyen posta kutunuzu kontrol edin.