Naziler ve Sanat-I
Nasyonal sosyalist ideoloji, ortaya çıktığından beri Almanya’nın kültürel bir temizlenmeye ihtiyacı olduğunu savunmuştur. Weimar Cumhuriyeti esnasında nasyonal sosyalist kültür örgütlenmeleri bu doğrultuda propaganda yapmış, kamuoyu oluşturmaya çalışmıştır. Bu temizlenmede yalnızca ırksal kaygılar söz konusu değildir. Sanatçının ırksal özelliklerinin dışındaki siyasi düşünceleri, estetik eğilimleri, cinsel tercihleri gibi diğer nitelikleri de belirleyici faktördür. Dolayısıyla bir sanatçının Alman ırkına dahil olması, onun Alman kültürüne katkı yapma hakkına sahip olduğu anlamına gelmez. Özellikle belirleyici unsurlardan biri olarak estetik eğilim Nazi iktidarının ilk yıllarında yönetim katında şiddetli tartışmalara yol açmıştır. Völkisch (Alman ırkına dair) sanat ile ulusal modern sanat arasındaki mücadele 1935 yılıyla birlikte neticelenmiş, sonuçta modern sanatın tüm unsurlarıyla Almanya’dan silinmesi gerektiğine karar verilmiştir. Bu doğrultuda Nazi iktidarının gerçekleştirdiği en önemli icraat Yoz Sanata Karşı Eylem (Entartete Kunst Aktion) olacaktır.
1936 Berlin Olimpiyatları’na kadar sanat ve kültürden de sorumlu olan Propaganda Bakanı Josef Goebbels modern sanata karşı herhangi bir harekete girişmekte gönülsüz davranmıştır, zira tüm dünyanın gözü Almanya’nın üzerindeyken bu tür saldırgan politikaları izlemek ülkenin imajını zedeleyecektir. Saldırgan kültür politikaları ancak 1936 yılının sonuna doğru gerçekleşmeye başlar. Ekim 1936 tarihinde Berlin National Galerie’deki modern sanat bölümü kapatılır. Goebbels, 26 Kasım 1936 tarihinde yayınladığı bir bildiri ile sanat eleştirisini yasaklar. Buna göre sanat üzerine yazıları sadece yayın organlarının sanat editörleri yazabilecektir. Sanat editörleri de herhangi öznel bir değerlendirme yapamayacaklar, yalnızca tanıtım içerikli yazılar kaleme alabileceklerdir. Nazi ileri gelenlerinin görüşüne göre modern sanat aslında toplumca benimsenmemişti ve modern sanatın sanat ortamındaki popüleritesi basının yanlış yönlendirmesinden kaynaklanmaktaydı. Aynı zümre Yahudilerin basını hakimiyetlerine aldıklarını ve modern sanatı sanat ortamında yücelterek büyük kazançlar elde ettiklerini düşünüyordu. Getirilen eleştiri yasağının altında başka sebepler de olabilir. Nitekim Goebbels sanata oldukça ilgili bir siyasetçidir ve estetik tercihi daha sonra gizlemek zorunda kalsa da aslında her zaman modern sanattan yana olmuştur. Dolayısıyla nasyonal sosyalist ideoloji doğrultusunda şekillenmekte olan yeni estetik anlayışın ne denli zayıf olduğunu gören Goebbels, buna karşı çıkacak eleştirileri engellemek istemiş olabilir.
Eleştiri yasağının getirilmesinden beş gün sonra, 1 Aralık 1936 tarihinde Propaganda Bakanlığı’na bağlı Plastik Sanatlar Odası başkanı Eugen Hönig görevden alınarak yerine Adolf Ziegler atanır. Goebbels, 30 Haziran 1937’de Ziegler’i, Münih’te gerçekleştirilecek Yoz Sanat Sergisi (Entartete Kunst Ausstellung) için ülke genelindeki müzelerden modern sanat eserleri toplamakla görevlendirir. Ziegler bu görevlendirme doğrultusunda kendisine yardım edecek bir komisyon kurar. Söz konusu komisyonda geçmiş yıllarda modern sanata karşı saldırgan tutum izlemiş olan sanatçılar, yazarlar, bilim insanları görev alır. Komisyon yaklaşık on gün boyunca Almanya’daki müzeleri dolaşır ve beğenmediği beş binden fazla sanat eserini Münih’e yollar. Komisyonda yer alan bazı radikallerin özel koleksiyonlara da müdahale edilmesine yönelik taleplerine karşı Ziegler “temizliğin” kapsamını devlet kurumlarıyla sınırlı tutmuştur. Komisyon içinde tartışma yaratan konuların başında hangi ressamların eserlerinin “temizlik” kapsamına alınacağı sorunu gelmektedir. Ziegler, yalnızca estetik değerlerin geçerli olması gerektiğini belirtmiş, bu doğrultuda Nazi sempatizanı dışavurumcu Emil Nolde’nin eserleri bile toplanmıştır. Modern esintiler taşıdığı için Max Beckmann’ın yüzlerce eseri toplanırken Otto Dix veya Karl Schmidt-Rottluff gibi ressamların eserleri de temizlik kapsamına alınmıştır. Komisyon en zor kararını Auguste Macke ve Franz Marc’ın eserleri hakkında verir. Söz konusu iki sanatçı da Birinci Dünya Savaşı’nda Alman ordusunda savaşırken ülkeleri için ölmüşlerdir. Buna rağmen iki ressamın da eserlerinin toplanmış olması Ziegler’in modern sanata karşı olumsuz tavrının ne denli güçlü olduğunu göstermektedir.
19 Temmuz 1937 tarihinde Münih’te normalde Arkeoloji Enstitüsü’nün koleksiyonunun sergilendiği Hofgarten’da Yoz Sanat Sergisi açılır. Serginin amacı Alman halkına sanatın ne olmaması gerektiğini göstermektir. Nitekim Yoz Sanat Sergisi’nin açılmasından bir gün önce yine Münih’te nasyonal sosyalist sanatçıların eserlerinin sergilendiği Büyük Alman Sanat Sergisi (Grosse Deutsche Kunstausstellung) açılmış, halkın iki estetik anlayışı karşılaştırması istenmiştir. Söz konusu iki serginin izleyici sayıları karşılaştırıldığında büyük bir fark ortaya çıkmaktadır. 112 Alman sanatçının 730 eserinin sergilendiği Yoz Sanat Sergisi’ni iki milyondan fazla kişi ziyaret etmişken (günde ortalama yirmi bin kişi) Büyük Alman Sergisi’ne yaklaşık 400bin kişi (günde ortalama 3200 kişi) gider. Yoz Sanat Sergisi Münih’ten sonra Berlin, Leipzig, Düsseldorf, Salzburg, Weimar, Viyanan gibi şehirlerde de sergilenerek ziyaretçi sayısını üç milyonun üzerine çıkarmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nda Alman ordusunda savaşırken ölen Franz Marc’ın eserlerinin Münih’teki sergide yoz sanat eseri olarak sergilenmesine karşı Alman gazi örgütlerinin tepki göstermesi üzerine sanatçının eserleri diğer şehirlerde sergi kapsamından çıkarılmıştır.
Yoz Sanat Sergisi tamamen didaktik bir anlayışla oluşturulmuştur. Aceleye getirilerek, hiçbir özen gösterilmeden rastgele asılan resimlerin yanında eserin sanatçısı, tarihi, hangi müzeden alındığı bilgilerinin yanı sıra, ki bu bilgiler çoğu kez hatalı olarak verilmiştir, şöyle ibareler de yer almaktadır: “Parası çalışan Alman halkının ödediği vergilerle ödenmiştir.” Böylece Alman halkının bu yoz sanat eserlerinin, zamanında onların ödediği vergilerle işleyen devlet müzelerince satın alındığı gösterilmeye çalışılmakta ve III.Reich’ta halkın ödediği vergilerin bu tür çirkinlikler için harcanmayacağı ima edilmektedir. Aynı sergide söz konusu eserleri satın alan müze müdürleri de afişe edilmiştir.
Yoz Sanat Sergisi’nden birkaç hafta sonra Goebbels Ziegler’e ikinci bir emir vererek modern sanat eserlerine karşı daha kapsamlı bir harekete geçecektir.
Bu kapsamlı hareketi bir sonraki yazıda okuyabilirsiniz.
Kaynaklar:
-ADAM, Peter, Art of the Third Reich, Abrams, 1992.
-BARRON, Stephanie, The Fate of the Avant-Garde in Nazi Germany, Harry N. Abrams Inc. Publishers, 1991.
-PETROPOULOS, Jonathan, Art as Politics in the Third Reich, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 1996.
-PETROPOULOS, Jonathan, The Faustian Bargain, the Art World in Nazi Germany, Allen Lane The Penguin Press, 2000.