Sınırlama altında yazma (İng. Constrained writing) başlığı altında anagram, akrostiş, lipogram, palindrom, pangram vb. birçok tür ve teknik bulunuyor. Lipogram, belirli bir harfi ya da harf grubunu hiç kullanmadan yazılan metin. Bu şekilde yazılmış romanlar var. Bizde, aşık atışmalarında lebdeğmez ya da dudak değmez adı verilen ve ancak dudakların birbirine değmesi sayesinde çıkarılabilen b, f, p, m, v seslerini yasaklayan, doğaçlama aşık geleneği, bir nevi sözlü lipogram sayılır. Pangram, lipogramın tersi, bir bakıma; bir antilipo. Çünkü pangramda amaç, metni belirli bir harfi kullanmadan üretmek değil; tersine, alfabenin her harfini içeren cümleler kurmak. Fontların karşılaştırılmasında sıkça kullanıldığı için epey bilinen bir İngilizce pangram, The quick brown fox jumps over a lazy dog (Tür. “Çevik, kahverengi tilki, tembel bir köpeğin üzerinden atlar”), toplam 33 harfle kurulmuş. Türkçe popüler bir örnek, 38 harften oluşan “Pijamalı hasta, yağız şoföre çabucak güvendi” pangramı.
Pangram, alfabenin bütün harflerini iki türlü içerebilir: 1) Her birini en az bir kez 2) Her birini sadece bir kez. Bu nüans gözetilerek, ikinci türdeki, özel pangramlara mükemmel pangram (İng. perfect pangram) adı verilmiş. Bu tanımla, mükemmel pangram, alfabenin bir anagramına karşılık geliyor aslında. Mükemmel pangramın, pratikte, adı var, kendi yok. İlgili alfabelerin uzunluğuna göre, İngilizce mükemmel pangramın sadece 26, Türkçedekinin de sadece 29 harften oluşması gerekiyor. Güzel pek çok Türkçe pangram, internette kolaylıkla bulunabildiği halde, bir mükemmel pangram örneği göze çarpmıyor. İngilizcede bazı mükemmel (mükemmelimsi?) pangramlar üretilmiş, anlaşılan; fakat Wikipedia’ya göre, eldeki örneklerin tümünde ya kısaltmalardan ya uydurma sözcüklerden yararlanılmış. Arayış sürüyor, denebilir; ama bu saate kadar bulunamadıysa pek umut yok bence. Neden böyle düşündüğüm birazdan daha iyi anlaşılacak.
Pangram üretmek, eğlenceli bir uğraş; zira fazladan harf kullanma şansın var. Bu hakkını suistimal etmemeye çalışıyorsun tabii; fakat sonuçta asıl derdin, pangram sınırlaması içinde kalarak, okuyana dil lezzetini, dil ustalığını duyuracak, çarpıcı bir cümle kurmak oluyor. Mükemmel pangramdaki manzara hiç de böyle değil. Kural öylesine belirleyici ki cümleyi 29 harfle tamamlamak için gerçekte elimizde vırt, zırt türünden birtakım sözcüğümsülerden başkaca bir şey yok. Bilgisayarlar, hiç değilse henüz, salt mantık diktasında yaşayan, başka türlü bir iş, bir hayat bilmeyen köleler. Madem sınırlama, kural, olanakları böylesine daraltıyor ve bize oyun, özgürlük alanı bırakmıyor, o zaman bu dinsizi, imansızın ellerine teslim edelim, belki o hakkından gelir? Gelir gelinebiliyorsa, ama önce meseleyi imansızın anlayacağı dile tercüme etmek, o da yetmez, çözüme hangi yöntemle ulaşılacağını da kafasına iyice kazımak gerekiyor.
Mükemmel pangramın neye benzediğini merak ettiğimden, bu işkenceye, kısa süreceğini umarak, talip oldum. Mükemmel pangram canavarı, diyetinde pek seçici; yalnızca tek sesli harfe karşılık olabildiğince çok sessiz harfi olan, bunları da tekrar etmeyen sözcükler ya da sözcük parçaları (heceler, ekler) ile besleniyor. Türkçe söz varlığından seçme yoluyla, canavarın ağzına layık bir girdi listesi oluşturdum önce. Bu girdileri, harf sayılarına göre ikililer, üçlüler, dörtlüler, beşliler, altılılar diye kendi içinde grupladım. Altılılar grubu tek sözcükten oluşuyordu: sprint (sfenks olmuyor, harf tekrarından ötürü). Beşlilerin (bronz, klips, spazm, tranş vb.) sayısı otuza, dörtlülerin (börk, genç, künh, turp, züht vb.) sayısı da yıldaki gün sayısına yakındı. Bulduğum üçlülere, ikililere, uygun yapım/çekim eklerini de ilave ettim. Sonra bu gruplardan rastgele seçilecek girdilerle 29 harflik nihai cümleyi teoride kaç türlü oluşturabildiğimize baktım. Doğru seçimle dörtlülerin en fazla altı adedi, beşlillerinse iki adedi yan yana gelebiliyordu; altılı ile yan yana gelebilen bir beşli ise yoktu. Ğ harfi, hiçbir beşli veya dörtlü grubun parçası olmadığı için, üçlüler veya ikililer içinden seçilmek zorundaydı. Harflerin dörtlülerdeki kullanım sıklığını da dahil ettiğim bu tür çözümlemelerin sonucunda, muhtemel kombinasyonlar kümesi içinden eleye eleye, “5 dörtlü, 3 üçlü”, “1 beşli, 3 dörtlü, 4 üçlü” vb. şeklinde, toplamda yedi terkibe/formüle ulaştım. Böylece, girdilerin yanı sıra, yazılımın algoritması da basitçe belirlenmiş oldu: Girdileri, formüller uyarınca, ilgili gruplardan gereken sayıda, rastgele seç; harf yineleme yasağını gözeterek formülleri birer birer uygula; 29 harfi bu şekilde tamamlamayı dene; başarıya ulaşan bileşimleri kaydet.
Programı çalıştırınca, her biri canavarın tabağını süslemeye hazır, lakin ipe sapa gelmez, binin üzerinde bileşimle karşı karşıya kaldım. İçlerinde “Ali Fatma’yı seviyor” gibi apaçık bir cümle olsa onu hemen çekip alabilirdim, fakat tabii ki öyle bir durum yoktu. Varsa yoksa vırt zırt, jüt füg, böğ çığ fiğ, fevç zevç ve illaki vur, kır, döv, boğ, göm. Lügatinde doğru dürüst kelime yok; bu meret nasıl dile gelecek de insan gibi konuşacak; güzel güzel, büyük büyük cümleler kuracak? Açıkçası, mallar, eskiden “bir milyoncu” dediğimiz dükkanları andırıyordu. Ne alırsan, bir milyon; seç, beğen, al abla! Gene de bu dükkanda, bir değil de, iki milyonluk fiyat etiketi yapıştırılabilecek birkaç ürün bulunabilir miydi acaba? Göz nuru, el emeği iş başına! Çöplüğün içinden seçip yeniden düzenleme yoluyla ürettiğim, iki milyonluk mükemmel pangram örneklerini aşağıda paylaşıyorum.
Blöf huy, cips zevk, jant düş, morg çığ.
Cips, jant zevk, drog huy, çığ blöfmüş.
Hac düş, morg tunç, blöf zevk; jips yığ.
Fevç, hişt plajcık, duy, göğsüm bronz!
Hişt, gönç plajcım, Fürs boğ, zevk duy!
Burçcağzım jips, gonk, flüt, şeyh döv!
Genç, yüz; cılk jips, brom şaft, huğ döv!
Tüh fevç, bluz, jips, cönk, drog yağmış!
Hoşt; blum, cönk, fevç, gürz, jips yağdı!
Hınç, vect, blöf, dağ, gürz, jips yokmuş.
“Hınç ,vect, blöf, yağ, gürz, jips” kodmuş.
Görüldüğü gibi, Türkçe mükemmel pangram oluşturmak için illaki Anglosakson “bilgeliğine” başvurup kısaltma kullanmak zorunda değiliz. Gene de kısaltmaların cümleyi ne kadar rahatlattığını göstermek amacıyla, iki örnek vereyim:
Aytuğ, genç, kod “zırh cv jips blöf”müş.
Blöfçü Cenk “jips, drog, huğ, tv” yazmış.
Fazladan birkaç harf, özellikle sesli harf kullanırsak hepten ferahlarız; tabii mükemmel pangramı feda etme pahasına. Aşağıdaki 31 harflik cümlenin bir a, bir u fazlası var, örneğin:
Blöfçü kontcuğum “jips, grev, şah” yazdı.
Örnekleri sıralarken birtakım sözcükleri masaya tabak, çanak, bardak dizer gibi, pat pat, yan yana dizdik, sonra bir şeyler yağdırdık, dövdük, boğduk, zevk duyduk vs. Ne yağdı, ne dövdük, boğduk, bunlar bir bakışta anlaşılmadıysa, sözlüğe koşturmadan, yazının sonundaki lügatçeye başvurabilirsiniz.
Mükemmel pangram serüvenimizin kısa versiyonu bu kadar. Eğer bütün hikayeyi, yöntem çözümlemesi, diğer başka örnekler ve örneklere dair – esprili – yorumlarla birlikte okumak isterseniz, sizi kelime oyunlarına adadığım web güncemdeki ilgili gönderinin tamamını okumaya davet ederim; bağlantısı aşağıda.
Özcan Türkmen, Ocak 2022
Kar6.com “Kelime Oyunları”
https://kar6.com/post/675169360973807616/kelime-oyunu-pangram-turkce-mukemmel-pangram-ornekleri
EK – Lügatçe
-
Blum: Bir iskambil oyunu türü.
-
Cılk: 1. Bozularak kokmuş (yumurta). 2. Cıvık. 3. İrinlenmiş. 4. Sözünün eri olmayan.
-
Cips: İnce, yuvarlak kesilerek kızartılmış patates.
-
Cönk: Saz şairlerinin, kendilerinin veya başkalarının şiirlerini derledikleri, uzunlamasına açılan, deri kaplı defter, sığırdili.
-
Çığ: 1. Dağın bir noktasından kopup yuvarlanan ve yuvarlandıkça büyüyen kar kümesi. 2. Bölme veya paravana.
-
Drog: Hayvan ve bitkilerden kurutularak veya özel metotlarla toplanarak elde edilen, eczacılık ve kısmen sanayide kullanılan ham veya yarı ham madde.
-
Fevç: 1. İnsan kalabalığı; takım, bölük; cemaat; dalga. 2. Koşmak; sürat etmek. 3. İyi kokunun dağılıp yayılması.
-
Fürs: Eski Fars halkından olan kimse.
-
Gürz: Silah olarak kullanılan ağır topuz.
-
Gönç: Zengin, varlıklı.
-
Huğ: Çubuk veya kamıştan yapılmış bağ ve bahçe kulübesi.
-
Jips: Alçı taşı.
-
Vect: Sevgi veya heyecandan doğan coşkunluk, kendinden geçme, esrime.