Temmuz 1937 tarihindeki Yoz Sanat Sergisi’nin ardından Propaganda Bakanı Joseph Goebbels bakanlığa bağlı Plastik Sanatlar Odası başkanı Adolf Ziegler’e ikinci bir emir vererek modern sanata karşı öncekinden çok daha kapsamlı bir harekete geçti. Ziegler ve sanatçılar, yazarlar, bilim insanlarından oluşan komisyon bu sefer acele etmeden Almanya genelindeki 101 müzeyi dolaşarak yaklaşık on iki bin modern sanat eserini topladı. Toplanan eserler Berlin’deki Koeperniker Strasse’de bulunan bir depoya istiflendi. Goebbels yöntem değiştirerek bu sefer başka bir komisyon kurulmasını emretti. Yoz Sanat Eserleri’ne Değer Biçme Komisyonu (Komission zur Verwertung der Produkte entarteter Kunst) ismini alan sekiz üyeden oluşan yeni komisyonun başkanlığına sanat tarihçisi Franz Hofmann getirildi. Komisyonun kuruluş amacı toplanan eserlerin yurtdışına satılmasıydı. Bu doğrultuda komisyon Ferdinand Möller, Karl Buchholz, Bernhard Boehmer ve Hildebrandt Gurlitt isimli dört sanat tacirini görevlendirdi. Mart 1939 tarihinde Goebbels’in emriyle, komisyon kararına göre değersiz bulundukları için satılması imkânsız görülen 4829 eser ayıklandı ve bunlar 20 Mart 1939 günü Berlin İtfaiye Binası önünde yakılarak yok edildi.
Toplanan sanat eserlerinin satılacağı haberini alan Paris’ten Wildenstein&Co. ve Seligmann&Co. isimli şirketler temsilcilerini Almanya’ya yollayarak eserler için teklif verdiler. Bunun yanında Londra’dan Colnaghi Gallery ve Zürih’ten Fides isimli sanat acentası söz konusu eserlerin tümünü satın almak için talepte bulundu fakat bu istekler reddedildi. Müzayede yöntemi ile daha çok gelir elde edileceği düşünüldü. Komisyon üyeleri eserlerin satışına hukuksal bir dayanak oluşturmak için hükümetten yeni bir yasa talep etti ve 31 Mayıs 1938 tarihinde Yoz Sanat Kanunu çıkartıldı.
Komisyon müzayedeyi, siyasi ortamın gerginleşmeye başladığı Avrupa’da tarafsız bir ülke olan İsviçre’de gerçekleştirmeye karar verdi. İsviçre’deki Yahudi olmayan tek sanat taciri olması, tecrübesi ve uluslararası bağlantıları nedeniyle Theodor Fischer müzayedeci olarak seçildi. Fischer ile Alman Devleti arasında imzalanan anlaşmada şu maddeler bulunmaktaydı: Müzayedede bakanlığın belirlediği eserler dışında başka eser satılmayacak, eserlerin en az yüzde kırkı katalogda yer alacak, müzayede Burlington Magazine (Londra), Gazette de l’Hotel Drouot (Paris), Art News (New York) gibi yayınlara verilecek ilânlarla duyurulacak, Fischer’in alacağı komisyon yüzde 7-15 arasında değişecek, eserlerin nakliyesi Fischer’in yükümlüğünde olacaktı.
Theodor Fischer dünyanın çeşitli kentlerindeki ünlü koleksiyonerlere ve sanat tacirlerine davetiye gönderdi. New York Modern Sanatlar Müzesi’nin (MOMA) müdürü Alfred Barr davetiyeyi reddetti. Barr, Nazilerin iktidara gelmesinden kısa bir süre sonra Almanya’yı ziyaret etmiş, ülkesine döndükten sonra nasyonal sosyalist iktidarın icraatları hakkında sert eleştiriler alan bir makale yazmıştı. Art News dergisinin editörü ve koleksiyoner Maurice Wertheim’ın danışmanı olan Alfred Frankfurter, 1 Haziran 1939 tarihinde Fischer’e yazdığı bir mektupta, müzayededen elde edilecek gelirin Almanya’nın silahlanma harcamaları için kullanılacağına dair bir söylenti olduğunu, bu yüzden Amerikalı koleksiyonerlerin organizasyona şüphe ile baktıklarını belirtti. Fischer yanıt olarak gelirin Alman müzelerinin gelişmesi için harcanacağını ileri sürdü. Aslında Fischer’in ifadelerinde doğruluk payı vardır zira III.Reich’da devlet müzeleri Eğitim Bakanlığı’na bağlıdır ve Bakan Robert Ley, mal varlıklarına el koyulduğu için müzelerin kayba uğradığını ileri sürerek bu kaybın karşılanmasını talep etmişti. Goebbels, Ley’e müzayedede elde edilecek gelirin müzelere bağışlanacağı sözünü verdi fakat gelirin çok az bir kısmı müzelere aktarıldı.
Anlaşmanın şartlarına uyularak 30 Haziran 1939 günü Luzern Gölü’nün kıyısındaki Grand Hotel National’de müzayede gerçekleştirildi. Üç saat süren organizasyonda aralarında Emil Bührle ve Gertrud Dubi Müller gibi İsviçreli koleksiyonerlerin; Alfred Frankfurter ve Pierre Matisse gibi Amerika’dan gelen sanat tacirlerinin de bulunduğu 350 konuk katıldı. Pierre Matisse, temsilcisi olduğu Amerikalı Joseph Pulitzer adına babası Henri Matisse’in Yıkananlar ve Kağlumbağa isimli eseri için müzayedeye iştirak etti. Satışa konulan 126 eserden 38 tanesi satılamadı. Müzayededen yaklaşık yarım milyon İsviçre Frankı gelir elde edildi. Van Gogh’un bir otoportresine ve Picasso’nun İki Palyaço isimli eserine müzayedenin en yüksek meblağları ödendi. Buna karşılık satılamayan eserler arasında Picasso’nun iki resmi de bulunmaktaydı. O dönemde Londra’da ve New York’ta yapılan müzayedelerde ulaşılan meblağlar göz önüne alındığında bu müzayedenin başarılı olmadığı söylenebilir.
20 Mart 1939 günü yakılmamış ve Fischer’in düzenlediği müzayedede satılamamış eserler savaşın sonuna dek depolarda tutuldu. Komisyonun görevlendirdiği sanat tacirleri zaman zaman bu eserleri satma fırsatı buldular. Satışın dışında bazı eserler takas yöntemi ile değiştirildi. Örneğin Ernst Ludwig Kirchner’in 25 yağlıboya eseri Caspar David Friedrich’in bir manzara resmi ile değiştirildiği bilinmektedir. Geçtiğimiz senelerde bu olaya dair şaşırtıcı bir gelişme yaşandı. Kasım 2013 tarihinde Münih’te bir apartman dairesinde 1400’den fazla sanat eseri ele geçirildi. Ev Hildebrandt Gurlitt’in oğlu Cornelius Gurlitt’e aitti. Anlaşıldı ki eserlerin 1400’ünü Gurlitt kendisine saklamıştı. Oğlu Cornelius onlarca sene boyunca ihtiyacı olduğu zaman el altından bu eserleri satarak gelir elde ediyordu. Alman Devleti tarafından görevlendirilen kalabalık bir sanat tarihçisi grubu hala bu eserler üzerine araştırmalarını sürdürüyorlar.
Bir sonraki yazı Adolf Hitler’in sanat koleksiyonculuğu üzerine olacak.
Kaynaklar:
-ADAM, Peter, Art of the Third Reich, Abrams, 1992.
-BARRON, Stephanie, The Fate of the Avant-Garde in Nazi Germany, Harry N. Abrams Inc. Publishers, 1991.
-PETROPOULOS, Jonathan, Art as Politics in the Third Reich, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 1996.
-PETROPOULOS, Jonathan, The Faustian Bargain, the Art World in Nazi Germany, Allen Lane The Penguin Press, 2000.
-RONALD, Susan, Hitler’s Art Thief, Hildebrandt Gurlitt, the Nazis, and the Looting of Europe’s Treasures