Bazı kitaplar vardır, ilk yayımlandıkları dönemde muazzam bir etki yapar, sayısız kitaba ve kitapçığa ilham kaynağı olur, bir süre sonra neredeyse unutulurlar. Histoire des Deux Indes (İki Hint’in/Hindistan’ın Tarihi) böyle bir kitaptır. Büyük Coğrafi Keşifler döneminden beri Hint alt kıtasından Hindiçin’e ve Malay adalarına uzanan geniş alana “Doğu Hint”, Karayip denizi havzasındaki koloni alanınaysa “Batı Hint” adı veriliyordu; kitabın başlığındaki “İki Hint’in Tarihi” ibaresi sömürgeciliğin genel tarihine işaret ediyordu. Kitabın altı ciltlik ilk basımı 1770’te okurlara ulaşmış ve Aydınlanma düşünürlerinin pek çok konuda yaptıkları tartışmaların seyrini değiştirmişti. Kitap bir takım çalışmasının ürünüydü, ancak baş editör Guillaume Thomas Raynal diğer yazarların arasından öne çıkacak ve tüm çalışmanın tek yazarı olarak anılacaktı.
Raynal gençliğinde bir Cizvit rahip olmasına rağmen otuzlu yaşlarında, 1740’lı yıllarda tarikatıyla arası bozulmuştu, 1740’ların sonunda Hollanda ve İngiltere tarihi üzerine yazdığı kitaplarla Aydınlanma çevrelerinde adını duyurmaya başlamıştı. Diderot, D’Holbach ve Helvétius gibi materyalist düşünürlerle yakın ilişkileri vardı. Avrupa devletlerinin sömürgecilik faaliyetleri üzerine kapsamlı bir eleştirel tarih kitabı yazma fikrini 1760’ların ortasında hayata geçirmişti. Kitap yalnızca bir sömürgecilik tarihi kitabı değildi, tiranlık eleştirisi, kadınların ezilmesinin eleştirisi, sınıfsal eşitsizliğin eleştirisi gibi pek çok temayı sentezliyordu.
Kitapta sömürgecilik maddi temelleri üzerinden anlatılıyordu: Teknolojik gelişmeler ve deniz ticaretindeki ilerlemeler Avrupa’nın dünyanın geri kalanını dize getirmesine neden olmuştu. Gerçekte üstün ya da aşağı konumda halklar yoktu, tek bir insanlık vardı, ancak sömürgecilikle beraber bazı halklar diğerleri üzerine tahakküm kurmuş ve bunlar arasında haklı bir nefret uyandırmışlardı. Yazarların tiranlık ve sömürgecilik konularında yalnızca hükümdarları ya da hükümetleri hedef almamaları ve sömürgelerde gerçekleşen katliamların sorumluları arasında Avrupa halklarını da görmeleri dikkate değerdir. Tiranlar ve benzerleri (rahipler, sömürgeciler, saraylılar) halkın cehaletini, batıl inançlarını artırıp kendi konumlarını sağlamlaştırıyor, kendi yaptıkları için halkın rızasını devşiriyorlardı. Kitabın temel hedeflerinden biri Avrupalı okurların kendilerinin de farkında olmadıkları sorumlulukları hatırlatarak onların sömürge karşıtı bir bilinç kazanmalarını sağlamaktı. Kitabın geleceğe dair öngörüleri pek kötümser değildi: “Ortak iyi” ilkesini temel alarak tüm insanların karşılıklı çıkarlarını gözeten, tüm insanlığın ortak mutluluğunu hedefleyen düzenlemeler yapmak halen mümkündü.
Kitapta yoğun bir sömürgecilik eleştirisinin yanında dönemin oryantalist yaklaşımlarının coğrafi indirgemeciliğinin izleri de gayet belirgindir. Örneğin Raynal ve diğer yazarlar Asya’nın ikliminin tembellik ve despotizme zemin hazırladığı konusunda Montesquieu gibi önceki nesillerin düşünürleriyle hemfikirdiler. Yine de, Avrupa’daki despotizm örneklerinin de en az Asya’dakiler kadar kitapta yer bulması İki Hint’i dönemin diğer oryantalist çalışmalarından ayırır. Uluslararası serbest ticaretin halkların karşılıklı çıkarlarını koruduğu bir sistem ortaya çıkararak despotizmi sona erdireceği yönündeki iyimser görüşleriyse Raynal ve arkadaşlarını hem Montesquieu’yle, hem de 18. yüzyıl ortalarının serbest ticaret kapitalizmi savunucularıyla benzer bir konuma getirir.
İki Hint’in Tarihi 1772 başlarından itibaren esas büyük ilgiyi uyandırmış, aynı yılın sonunda kral XV. Louis kitabın din ve devlet için tehlikeli olduğu gerekçesiyle yasaklanması için bizzat emir vermişti. İngilizce çevirisi 1774’te okurlara ulaşacak, aynı yıl Fransızca ikinci basımı da matbaadan çıkacaktı. Kitabın popülerliği giderek artıyordu; 1777’de kitaptan seçilmiş parçaları içeren bir kitap yayımlanacaktı.
Bu arada, 1766 sonlarından itibaren kitabın yazım ve derlenme sürecini yakından takip eden Denis Diderot, bir sonraki basımda yayımlanmak üzere kapsamlı bir katkı yapmaya karar vermişti. Düşünür, eşitsizliklere, ruhban tahakkümüne ve tiranlığa yönelik olarak yaşamı boyunca ortaya koymuş olduğu eleştirileri 1770’lerin başından itibaren daha da sertleştirmişti. 1777-1778 kış ayları boyunca üzerinde çalıştığı yaklaşık yedi yüz sayfalık metin 1780’deki üçüncü basıma eklenecekti. Diderot’nun eklemeleri, kitabın önceki basımlarından da daha ileri giden bir tiranlık ve dinsel fanatizm eleştirisi içeriyordu. Ona göre krallar toplumun çeşitli katmanlarını sürekli baskı altında tutuyor, böylece kurumsallaşmış bir hırsızlık, ihanet ve cinayet sistemini meşrulaştırıyorlardı. Tiranlar başka insanları köleleştirmekten kendi kendilerine vazgeçemeyecekleri için tek çare onları ortadan kaldırmaktı.
Raynal ve kitabın diğer yazarları gibi Diderot da sömürülen halkları idealleştirmekten kaçınıyordu; Avrupalıların sömürge faaliyetleri sırasında yaptıklarını kıyasıya eleştirse de “vahşi” kabileler ütopik, eşitlikçi, model olarak alınması gereken topluluklar değildi. Örneğin pek çok Afrika ve Orta Amerika kabilesinde erkekler kadınlar üzerine üstünlük kurmuştu. Göçebe topluluklarda kadınların konumu yerleşik kabilelere kıyasla daha iyiydi. Kentleşmeyse kadınların eve kapanmasını beraberinde getirdiğinden erkek-kadın hiyerarşisini perçinliyordu. Dolayısıyla kadınların özgürleşmesi mümkün ve gerekliydi, ancak bu özgürleşme “vahşi” kabilelere öykünme yoluyla değil, gelecekte toplumsal reformlar yapma yoluyla mümkün olabilirdi.
İki Hint’in üçüncü basımındaki bu keskin toplumsal-siyasal eleştiriler ve kitabın 1780’ler boyunca giderek daha artan bir ilgi görmesi sansürü harekete geçirmişti. Sorbonne’daki üniversite hocaları kitaba karşı uzun bir sansür raporu yazmışlardı (1781). Kitabın yazarlarından Alexandre Deleyre (muhtemelen Diderot’nun yardımıyla) hemen birkaç hafta sonra bu rapora karşı sert bir eleştiri kaleme almakta gecikmemişti. 1782’de bir defa daha eserin kısaltılmış bir versiyonu yayımlanacaktı.
Raynal, kitabın Amerika’daki bağımsızlık savaşına dair kısımlarını derleyerek Amerika’daki Devrim başlığıyla yayımladı (1781), bu kitapçığın İngilizce çevirisi aynı yıl içinde Kitapta Amerika’da ve tüm başka ülkelerde tiranlara karşı isyanın meşru olduğuna dair, çoğu Diderot’nun kaleminden çıkmış olan değiniler yer alıyordu. 1780’ler boyunca İki Hint okuma furyası giderek daha da büyüyecekti; Philadelphia’dan İtalyan kentlerine pek çok yerde kitapta yer alan tiranlık ve sömürgecilik eleştirileri ve isyan çağrıları konuşuluyordu. Kitap, Aydınlanma Çağı’nın sonlarına doğru giderek belirginleşen radikal yönelimin en önemli eserleri arasında yerini almıştı.
Israel, Jonathan I., Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution and Human Rights, 1750-1790, Oxford: Oxford University Press, 2011, 413-442.
Yoon, Kate, “Oriental Despotism and the Limits of Doux Commerce, from Montesquieu to Raynal”, Political Theory, 51(3), 2022, 456-480.